maandag 31 oktober 2016

BEELDENSTORM

In de straat waar mijn opa en oma in de vijftiger jaren van de vorige eeuw woonden, trok elke zondagochtend vanaf kwart voor tien en elke zondagmiddag vanaf kwart voor vijf een lange stoet zwartgeklede mannen en vrouwen naar een kolossale gereformeerde kerk. Zodra de eerste Groningse grefo’s zijn huiskamerraam passeerden, deed mijn opa de gordijnen dicht, potdicht. Als het kerkvolk om tien uur in de harde banken zat, schoof opa zijn gordijnen voorzichtig weer open. Om geen enkel risico te lopen gingen de gordijnen al om half twaalf weer dicht, ruim voor de dominee zijn kudde weer op straat zette.
Tussen kwart voor vijf en vijf uur beschermde opa zichzelf opnieuw voor het uitzicht op zoveel afvalligen. Daar de tweede zondagse dienst meestal wat korter duurde, hoefde opa pas rond zes uur zijn dikke donkere gordijnen weer te sluiten om het zicht op die honderden Calvinistische koppen te vermijden.
Ze wisten dat ze bestonden, die Hervormden, Gereformeerden, Vrijgemaakten en bovendien al die anti-Christenen zoals de levensgevaarlijke communisten en zedeloze liberale atheïsten. Kortom: ruim negentig procent van alle Groningers stond met de rug naar Rome! Maar wat mijn grootouders werkelijk niet verdroegen was dat er zóveel ‘zondaars' tegelijkertijd langs hún huis schuifelden. Dus gingen de gordijnen dicht.

Een paar maanden geleden las ik in Trouw een artikel van Stijn Fens: ‘Die beeldenstorm viel wel mee’. Hij onderbouwde zijn stelling vooral door het tellen van het aantal neergehaalde en onthoofde heiligenbeelden in enkele kerken in de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden. De beeldenstormende Geuzen zouden volgens Fens ook heel wat kerken met rust hebben gelaten. Het viel dus allemaal wel mee. Blijkbaar hadden niet alle Geuzen trekken van Al-Qaeda.
Maar de correct-katholieke Fens heeft hoogstwaarschijnlijk weinig tellingen verricht in Noord Nederland, heel weinig in Groningen en zeker niets in Stedum, een dorp op twintig kilometer ten noordwesten van de stad. Daar staat een van de mooiste Groningse kerken, de romanogotische Bartholomeuskerk uit de dertiende eeuw.
De reformatie in Stedum begon rond 1594. De kerk werd geschikt gemaakt voor de ‘gereformeerde’ eredienst. De fresco’s op muren en gewelven met Bijbelse taferelen en heiligenlevens verdwenen onder een laag witkalk, routineus werden enkele heiligenbeelden gesloopt en de drie altaren werden verwijderd. Business as usual in de reformatie en de beeldenstorm.

Eén aspect van die beeldenstorm in Stedum was echter heel bijzonder: de grote stenen bovenbladen van de altaartafels kregen een ‘nieuwe bestemming’. Op deze altaarstenen vond in de katholieke mis het mysterie van de consecratie plaats, een van de belangrijkste geloofsartikelen. Verwerpelijk bijgeloof volgens de protestanten. Van de gewijde altaarstenen werd een soort tegelpad rond de kerk gemaakt. En één altaarsteen werd ín de kerk direct bij de ingang neergelegd: iedere bezoeker liep dus met schoenen, klompen of modderlaarzen over die ‘tegel’ de kerk in. De ooit heilige altaarsteen werd letterlijk met voeten getreden. Die altaarsteen ligt er nog steeds…

Ultieme vernedering, dat is de passende titel voor deze daad. En het slopen van de beelden en het wegsmeren van de muurschilderingen kun je zonder twijfel terreur noemen.

In 2001 bliezen de Taliban in Afghanistan de Boeddhabeelden van Bamiyan op, tweeduizend jaar oud. In Syrië maakte IS de Romeinse tempels in Palmyra met de grond gelijk, werelderfgoed.
Maar eind september werd voor het eerst in de geschiedenis het vernietigen van religieuze en culturele symbolen benoemd als een oorlogsmisdaad. De Malinese moslimextremist Ahmad Al Faqi Al Mahdi werd door het Internationale Strafhof in Den Haag veroordeeld tot negen jaar celstraf. Meneer Mahdi had leiding gegeven aan een bende dolgedraaide moslims die veertien unieke graftombes In Timboektoe met pikhouwelen in elkaar hadden geramd. De extremisten oordeelden dat de mensen in Timboektoe, die de graftombes vereerden, schuldig waren aan afgoderij…
Kunstschatten en religieuze symbolen vernietigen is al eeuwen een uiterst effectief middel om mensen diep te raken. Het was het treurige lot van de ‘sekte’ van de Katharen in 1244, van de ‘papen’ in 1594 in Stedum, van de ‘afgodaanbidders’ in Timboektoe in 2012…
De restauratie van de heilige graven in Timboektoe is inmiddels begonnen. Onder de witkalk in Stedum kwamen naast Bijbelse voorstellingen vrolijke, zeer profane, muurschilderingen in volle glorie tevoorschijn, van zeemeerminnen tot muzikanten, gruwelijk voor fanatieke grefo's en anti-muzikale Taliban. En er zijn serieuze plannen om de glimlachende Boeddha’s van Bamiyan te herstellen.

Natuurlijk dachten mijn Groningse grootouders niet aan de beeldenstorm als ze de gordijnen sloten. Mijn opa (die nota bene Bartholomeus heette) wist niets van de gebeurtenissen in Stedum, eeuwen geleden. Wat was er dan aan de hand? Hadden ze de slachtofferrol van de gekrenkte katholieke minderheid aangenomen, was mijn opa gewoon een kleinzielige chagrijn? Viel het mee of ging het dieper?
Het is aangetoond dat oorlogsmisdaden als het vernietigen van cultuurschatten, het schenden van graven en vooral het gericht vernederen van groepen mensen, van welke kant ook, heel lang doorwerken: van generatie op generatie op generatie.


dinsdag 4 oktober 2016

MET CULTUUR DE TERREUR BESTRIJDEN

Het is een stille zondagochtend in het kleine Drentse dorp. Het is zonnig, het is fris, het is 11 uur. Veel mensen zijn hier op de fiets gekomen.
De hoge witte ruimte is volgestroomd met zeker honderd mensen, veel meer dan we hadden verwacht. Nogal wat ouderen maar ook een paar kinderen en jongeren. Een bejaard echtpaar deelt elkaar en anderen in hun rij pepermuntjes uit. Onze vrijwilligers schenken koffie, wijzen mensen naar hun plaats, slepen nog wat stoelen aan.
Ik loop naar het kleine podium en  zie dat alle ogen op mij zijn gericht. Vanzelf houdt het geroezemoes op. Het openingsritueel kan beginnen; even voel ik mij een voorganger…
Met een toespraak, een zondagse preek, open ik vandaag het Culturele seizoen 2016-2017 in ons intieme theater, de Melkfabriek in Bunne bij Eelde.

“Herinneren jullie het nog? Dat warme gevoel van saamhorigheid? De gewijde sfeer en de veiligheid van die zondagse kerkdienst? Dit lijkt er een beetje op, vinden jullie niet?
Ik vermoed dat veel jongeren dit gevoel niet kennen. Jammer, maar het bestaat nog wel.
Want gelukkig zijn niet alle kerken gesloten en sommige kerken zijn verbouwd tot prachtige concertzalen en toneelpodia. In de architectuur en in de rituelen zie je allerlei overeenkomsten tussen de erediensten in kerken en theaters. Dus jongeren: kom naar het theater, zolang het nog kan!
Even een vraagje: hoeveel jongeren van 18 jaar zitten er nu in de zaal? Ik vraag dat omdat ik op 15 september in Trouw (inderdaad, misschien wel de beste krant van Nederland) een opvallend artikel las van Pauline Valkenet. Hier de kop: IEDERE 18-JARIGE EEN CULTUURBONUS VAN 500 EURO TEGEN DE ANGST”.

Ik citeer:
"Een museum bezoeken. Een boek kopen. Een film in de bioscoop of een toneelstuk in het theater zien. Naar een concert gaan. Alle jongeren die in Italië wonen en dit jaar 18 worden of zijn geworden, kunnen de komende tijd op cultureel gebied los gaan. Want zij ontvangen van hun overheid een bijzonder verjaardagscadeau: ze krijgen 500 euro die ze tot eind 2017 aan culturele activiteiten kunnen besteden.
Alle 574.953 tieners die in 1998 zijn geboren, kunnen zich – ook als de niet de Italiaanse nationaliteit hebben – vanaf vandaag registreren voor de ‘cultuurbonus’. De maatregel kost de staat 290 miljoen euro.
Premier Matteo Renzi kondigde de bonus vorig jaar november aan, na de aanslagen in Parijs. Toen werden 90 mensen, onder wie een Italiaanse, door Islamitische terroristen doorgeschoten in de concertzaal Bataclan. Renzi zei toen vooral niet te willen dat de Italianen als reactie thuis zouden gaan zitten; hij wil dat ze uitgaan, naar concerten, naar tentoonstellingen.
De premier zei: ‘Als Italianen zullen wij muziek nooit gaan haten. Zij dromen van terreur, wij antwoorden met cultuur. Zij slaan beelden kapot? Wij houden van kunst. Zij vernietigen boeken? Wij zijn het land van bibliotheken. Met deze cultuurbonus investeren we in onze identiteit’ Einde citaat”.

“Beste mensen, kunnen jullie je zoiets in Nederland voorstellen?
Hou je vast, nu komt de donderpreek waar jullie op zaten te wachten! Dat hoort zo op zondagochtend. En ík vind het lekker om te doen. Dus nogmaals: kunnen jullie je zoiets in Nederland voorstellen? Vast niet, want jullie vinden dat er weinig goeds kán komen uit die knoflooklanden met hun begrotingstekorten.
In dit land zette een staatssecretaris voor cultuur, nu fractievoorzitter van een regeringspartij, kunstenaars neer, en met name acteurs, als mensen die met de rug naar het publiek staan en met uitgestoken handen naar de subsidies uit Den Haag…
In dit land hebben theaters en productiehuizen in hoge financiële nood hun programmering bijna op de nullijn moeten zetten…
Hier hebben wethouders de oorlog verklaard aan de bibliotheken en worden lokale kunstraden beroofd van de laatste paar duizend euro subsidie…
Hier zijn complete orkesten en operagezelschappen de laatste jaren weggesaneerd…
In héél Nederland hebben nog maar 50 acteurs een vaste baan (voorpaginanieuws Trouw)…
Hier hebben musici de helft van hun salaris moeten inleveren en hier leven de meeste acteurs en beeldend kunstenaars onder het bestaansminimum…

Hier in dit rijke land, waar ondertussen in de kleinste dorpen en steden burgerwachten worden opgericht van getatoeëerde kleerkasten om de doodsbang gemaakte burger zogenaamd te beschermen tegen de levensgevaarlijke vluchteling en de verkrachtende vreemdeling.
Dit rijke land met zijn stinkriool op Twitter vol gekanker en onderbuikgevoelens.
Dit rijke land waar een politieke beweging alle moskeeën en het liefst ook alle theaters wil sluiten.
Dan Italië: wat een toekomstvisie met lef, wat een krachtig antwoord op terreur, wat een investering in de cultuur en dus in de identiteit van het land, wat een geloof in de jeugd.
En wat een origineel idee: een cultuurbonus van 290 Miljoen Euro, niet om theaters en concertzalen te subsidiëren, maar om jongeren te verleiden kennis te maken met kunst.
Is dat veel, 290 miljoen voor de jeugd? Vergelijk het maar met de totale rijksbegroting voor cultuur: 390 miljoen jaarlijks voor álle Nederlanders… Sorry minister, ik vergat even die fooi van 10 miljoen extra voor een paar nooddruftige festivals”.

“Beste mensen (ik had bijna ‘beminde gelovigen’ gezegd), ik sta hier om het culturele seizoen 2016-2017 te openen. Jullie kunnen vandaag vijf mooie theater- en muziekvoorstellingen bezoeken op vijf podia hier in Eelde en Bunne. En nog gratis ook, mede dankzij een subsidie van de gemeente. Wij kunnen niet garanderen dat dat volgend jaar weer lukt, net zo min als we kunnen beloven dat het volgend jaar weer zo’n prachtige nazomerdag wordt.

Geniet hier, op het podium van De Melkfabriek, van de eenakter ‘De Beer’ van Tsjechov. Ook in dat stuk speelt geld een grote rol, maar mét een wonderbaarlijke verrassing zoals het Tsjechov betaamt”.

Mijn vader zou nu zeggen: veel devotie bij de eredienst (van het theater) en nog een zalige zondag!"